ولادت امیرالمومنین امام علی علیه السلام: عدالت اقتصادی
روزى که امیرالمومنین علی (علیه السلام) زمام امور حکومت اسلامی را به دست گرفت، با مشکلات انبوهى روبهرو گردید که یکی از آنها اختلاف طبقاتی به وجود آمده در جامعه بود. در زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و نیز خلیفه اول، غنایم و اموال را ذخیره نمىکردند، بلکه فوراً آن را میان مسلمانان به طور مساوى تقسیم مىکردند. خلیفه دوم دست به تأسیس بیتالمال زد، اما آن را به طور نابرابری سهمیهبندی کرد و براى اشخاص، بر اساس جایگاه آنان، حقوق تعیین کرد و براى این کار دفترى اختصاص داد. به عنوان نمونه:
“براى عباس (عموى پیامبر) در هر سال ۱۲۰۰۰ (درهم)، براى هر یک از زنان پیامبر ۱۰۰۰۰ و در میان آنان براى عایشه ۲۰۰۰ بالاتر، براى اصحاب بدر از مهاجران ۵۰۰۰ و از انصار ۴۰۰۰، براى اصحاب احد تا حدیبیه ۴۰۰۰ و براى اصحاب بعد از حدیببه ۳۰۰۰ و براى آنان که پس از رحلت پیامبر در جهاد شرکت کرده بودند ۲۵۰۰ و ۲۰۰۰ و ۱۵۰۰ و ۲۰۰ با اختلاف مراتب تعیین شده بود.”(۱) این کار خلیفه دوم، پایه اختلاف طبقاتى در اسلام شد و در دوران عثمان شکاف عمیقتر و اختلاف شدیدتر گردید.
در دوران ۱۳ ساله خلافت عثمان، گروهی از اطرافیان خلیفه، از دستاوردهای مسلمان بهره بیحساب گرفته و به ثروتهای سرسامآوری رسیده بودند. مثلا اموال نقدی زبیر را ۵۹،۸۰۰،۰۰۰ گزارش کردهاند که درست روشن نیست که مقصود از این رقم درهم است یا دینار.(۲) مسعودی می گوید او مالک هزار اسب، هزار بنده و هزار کنیز بود.(۳) همچنین درآمد طلحه از مزارع عراق بین چهار صد هزار الی پانصد هزار دینار بود. زراندوزی در انحصار این دو نفر نبود، بلکه حاشیهنشینان خلافت اسلامی از امویها و قریشیها همگی ثروتهای کلانی را برای خود اختصاص داده بودند، مانند عبدالرحمن بن عوف، سعدبن ابی وقاص، یعلی بن امیه، زیدبن ثابت، ابوسفیان و مروان بن حکم؛ و بالاتر از همه زراندوزان، خود خلیفه بود.(۴) این در حالی بود که گروهی از صالحان، مانند ابیذر غفاری، عمار یاسر و عبداللّه بن مسعود در کمال سختی زندگی میکردند.
وقتی امام (علیه السلام) به حکومت رسید، در مقابل چنین مشکل بزرگی قرار گرفته بود؛ از طرفی صاحبان ثروت، از یاران به نام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و در پوشش صحابه برای خود قدرت و مقامی داشتند و از طرف دیگر این ثروتهای عمومی که بدون جهت در اختیار این افراد قرار گرفته بود، باید به بیت المال برمیگشت. در چنین شرایطی، امیرالمومنین (علیه السلام) مردم را به سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بازگرداند و بیتالمال را به طور مساوی تقسیم نمود، و تلاش کرد تا امتیاز طبقاتی را بدون ملاک از میان بردارد. این را میشود از نامههایی که به والیان و استانداران خود، خصوصا نامه مفصلی که به مالک اشتر نوشت، و نیز بررسی سیره عملی خود ایشان در حکومتداری متوجه شد. امام (علیه السلام) در دومین روز خلافت خود، رو به مسلمانان کرد و چنین گفت:
“به خدا، اگر ببینم (بیتالمال) به مهر زنان یا بهای کنیزکان رفته باشد، آن را باز میگردانم، که در عدالت گشایش (برای عموم) است…”(۵)
این شیوه عمل حضرت علی (علیه السلام) در پنج سال حکومت خود و تلاش ایشان در جهت از بین بردن اختلاف طبقاتی و ثروتهای بادآورده، بر اشراف سنگین آمد، و مشکلات جدی برای حکومت وی به وجود آوردند. ایشان در این مدت درگیر سه جنگ بزرگ شدند که شیوه عملکرد ایشان در وقوع آنها بیتاثیر نبود. اما در این وضعیت سخت، نابرابری اقتصادی به حداقل رسید و فقر مطلق در عالم اسلام از میان رفت. حضرت (علیه السلام)در این زمینه فرمود: “هیچ کس در کوفه نیست مگر اینکه در رفاه و نعمت است؛ حتى پایینترین افراد، نان گندم مىخورد، در سایه مینشیند (خانه و سرپناه دارد)، و از آب فرات (آب آشامیدنى خوب) استفاده مىکند.”(۶)
(برگرفته از کتاب “امام علی (علیه السلام) و اصول سیاست”، اثر آیت الله جعفر سبحانی (با برخی اضافات))
پایگاه اسلامی – شیعی رشد
پاورقیها:
۱- الکامل ابن اثیر، جلد ۲، صفحه ۵۰۳- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، جلد ۱۲، صفحه ۲۱۴
۲- صحیح بخاری، جلد ۴، صفحه ۸۷
۳- مروج الذهب، جلد ۲، صفحه ۲۶۲
۴- برای اطلاع از ثروت این افراد مراجعه کنید به مروج الذهب، جلد ۲، صفحه ۲۶۱-۲۶۲
۵- “و اللّه لو وجدته قد تزوّج به النّساء، و ملک به الإماء، لرددته فإنّ فی العدل سعه، و من ضاق علیه العدل فالجور علیه أضیق” (نهج البلاغه، خطبه ۱۵)
۶- “ما اصبح بالکوفه احد إلا ناعما ان ادناهم منزله لیأکل البر و یجلس فی الظل و یشرب من ماء الفرات” (مناقب ابن شهرآشوب، جلد ۲، صفحه ۹۹)
ثبت دیدگاه