کتاب فیض الدموع

نویسنده: بدایع نگار، محمدابراهیم بن محمدمهدی ۱۲۴۱- ۱۲۹۹ق

فیضُ الدّموع و عبرهُ المُستَهام (ریزش اشک‌ها و اشک محزون و دل‌شکسته) مقتلی به زبان فارسی نوشته محمد ابراهیم نواب تهرانی ملقب به بدایع نگار در دوران قاجاریه. این اثر با نثری ساده و به فارسی فصیح و بلیغ ماجرای عاشورا را بازگفته است. ماجرای کتاب با تولد امام حسین (ع) آغاز و با بازگشت کاروان اسرا به مدینه پایان یافته است. نویسنده به تفصیل به وقایع عاشورا پرداخته و از منابع شیعی به‌ویژه لهوف سید بن طاووس بسیار نقل کرده است تا آنجا که برخی فیض الدموع را ترجمه اللُهوف دانسته‌اند.
درباره مؤلف
میرزا محمد ابراهیم بن محمد مهدی نواب تهرانی رازی، منشی و بدایع‏‌نگار، ملقّب به نواب دارالخلافه و معروف به آقا ابراهیم در حدود ۱۲۴۱ق. متولد شد. از وی آثار بسیاری در زمینه‏‌های تاریخی ‏و مذهبی باقی مانده که برخی از آنها چاپ شده است‏. محمد ابراهیم نواب تهرانی‏ به سال ۱۲۹۹ق در تهران درگذشت و در نجف اشرف به خاک سپرده شد.
انگیزه نگارش‏
انگیزه مؤلف در تالیف کتاب، به گفته خودش، برطرف کردن مشکل عدم دسترسی عموم مردم به کتابی موثق و صحیح به فارسی شیوا و بلیغ بوده است. وی تلویحاً گویندگان و راویانی را که در بیان حوادث زندگانی امام حسین(ع) صداقت را ارج نمی‌نهند، به نقد کشیده و سخنوران کم‌اطلاع و ناآشنا به آیین فصاحت و بلاغت را که به گفته او عوام‌پروری می‌‏کنند، نکوهش می‌کند. او کوشیده تا مقتلی بنگارد که هم خالی از نقایص یادشده و هم دربرگیرنده نثری فصیح، صناعات سخن و علم معانی باشد.
بدایع‏‌نگار در پایان کتاب، علت تسمیه آن را چنین می‌‏نویسد:
«و چون این حدیث مولم و واقعه جانسوز بدین جای رسید و با نازکی بیان و طراز صدق این مایه لطف سیاقت و جمال بلاغت یافت و از فیوضات قدس و سبحات انوار، گویی رشحی بدان درآمیخت؛ زبان و بنان را دیگر باز طاقت تقریر و توان تحریر نماند و دمع فائض و خاطر هائم آن را «فیض الدموع و عبره المستهام» (ریزش اشک‌ها و اشک محزون و دل‌شکسته) خواند و حقّا که مطالعت آن از دیده خارا اشک زاید و آشفتگان پریشان را غیرت و حیرت افزاید.»[۱]
سبک نگارش
در مقدمه کتاب درباره شیوه نگارش سبکی فیض الدموع آمده است:
«نثر بدایع‏‌نگار، نثر مرسل ساده و در برخی عبارات مسجّع ساده از انواع نثر فارسی است و تکلّف و تصنعی در نثر او نیست. سخن‏‌آرایی و نغز گفتاری در تزیین نثر او فراوان است. استخوان‌بندی عبارات، استوار و خوش نقش است. حُسن تألیف، تناسب کلمات، شیوایی و رسایی گفتار، زیبایی نثر او را باز می‏‌نماید. روانی و سلاست، کلام وی را مطبوع و دل‏‌انگیز کرده است. ضعف تألیف، غرابت، اغلاق و ایجاز مخل و کلمات نامأنوس و ناخوش آهنگ در گزینش او جای ندارد. هیچ‌‏گونه تنافری در میان عبارات و الفاظ دیده نمی‌‏شود. افعال منسوخه در مجموع کتاب انگشت‌‏شمار است. از افعال ترکیبی به تناسب زمان خویش بهره گرفته و ساختار قدیمی آن را حفظ کرده است.»
صنایع لفظی و معنوی بدیع به خوبی در کتاب فیض الدموع بکار رفته است و در انشای فارسی به بلاغت، سرآمد سخنان عصر اخیر است.[۲]
محتوای کتاب‏
مقدمه این کتاب، دارای سه بخش است.
نخست: بررسی زمینه‌‏های نهضت حسینی.
دوم: شرح حال مؤلف و معرفی آثار او، به همراه نمونه‌‏هایی از نثر بدایع‏‌نگار در تألیفاتش به عنوان یک نویسنده ادیب.
سوم: گزارشی از سیر تطور نثر فارسی و بررسی سبک‏‌شناسی و بیان ارزش ادبی فیض الدموع به عنوان یک اثر جاوید با نثر شیوا و شیرین که یادآور نثر فارسی قرن چهارم و پنجم قمری است.[۳]
فیض الدموع مانند سایر مقاتل، با بیان تولد امام حسین(ع) و ذکر فضایل او و آنگاه مرگ معاویه و سلطنت یزید آغاز می‌شود و دربرگیرنده مقتل مسلم و دیگر شهدای کربلا و نیز غارت خیام امام و اسارت خاندان او در کوفه و شام و خطبه‌های حضرت زینب و امام سجاد (ع)در مجلس یزید است.[۴]
مؤلف در فحص و تحقیق اخبار مراقبت نموده است که در کلیات واقعه صرف وقت شده و جریانات از روی صحت تقسیم بندی شده باشد.
ابواب کتاب
*تولّد امام حسین (ع) *فضایل امام حسین (ع) *پیامبر(ص) و شهادت امام حسین (ع) *مرگ معاویه و بیعت خواستن یزید از امام (ع) *رفتن مسلم به کوفه و شهادت او *حرکت امام از مکّه به سوی عراق‏ *امام در راه عراق‏ *ملاقات حر با امام (ع) *سرزمین کربلا *شهادت حضرت عباس (ع) *شهادت حر *شهادت بریر *شهادت وهب‏ *شهادت عمرو *شهادت مسلم بن عوسجه‏ *شهادت خاندان رسول اکرم (ص) *غارت امام‏ *غارت خیمه‏‌ها *خطبه حضرت زینب (س) در کوفه‏ *خطبه فاطمه دختر امام حسین (ع) *خطبه امّ کلثوم (ع) *خطبه امام سجّاد (ع) در کوفه‏ *باخبر شدن مردم مدینه‏ *اهل بیت در مسیر شام‏* اهل بیت در شام‏ بازگشت به مدینه.[۵]‏

اهمیت و اعتبار علمی کتاب‏
فیض الدموع یک متن ادبی به زبان فارسی فاخر است. اثری است حماسی و مستند به اسناد معتبر تاریخی. بر اساس تحقیقاتی که شده تاکنون کتابی فارسی با ویژگی‌های یاد شده، چنین شیوا و مستند به منابع دست اول تألیف نشده است. سیف اللّه نواب در مقدمه چاپ دوم می‏‌نویسد:
«به طوری که مشاهده می‏‌شود، مورّخین اسلامی و متتبّعین غربی، وقایع عاشورا را هر یک با سبکی مخصوص تقریر و انتشار داده‏‌اند و یادداشتهای مورّخین خارجی هم که بعضی تفصیل داده‌‏اند، مراتبی را متذکّر می‌‏شوند که در نظر مطالعه کننده تاریخ، قابل بحث و تحقیق است، لکن مرحوم محمد ابراهیم نوّاب در فحص و تحقیق اخبار مراقبت نموده است که در کلیات واقعه صرف وقت شده و جریانات از روی صحت تقسیم‌‏بندی شده باشد.».[۶]
منابع کتاب‏
مؤلف از منابع معتبر در حد امکان بهره برده و دقت کافی در ضبط روایات و نقل صحیح آنها نموده است. هر چند به علم رجال و درایه عالم و مجتهد نبوده، امّا در حسن انتخاب و دقت تألیف، سلیقه شایسته‌‏ای به خرج داده است.
بیشترین منابع وی لهوف سید بن طاووس است به گونه‌‏ای که عده‌‏ای مانند آقا بزرگ در الذریعه و احمد منزوی در فهرست نسخه‌‏های فارسی، فیض الدموع را ترجمه لهوف دانسته‌‏اند در حالی که که لهوف یکی از منابع این کتاب است که در جاهای مختلف از آن نام برده شده است. از دیگر منابع این کتاب، بحارالانوار، مناقب ابن شهر آشوب و مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی است که مؤلف از آنها در چند جای کتاب خود یاد کرده است. وی به مقتل الحسین ابومخنف نیز اعتماد کرده است.
فیض الدموع به رغم آنکه در دوران قاجار نوشته شده ولی با سایر مقاتل این دوره متفاوت است و دارای نثری زیبا و محتوایی ارزشمند است.[۷]
نسخه‌ها
زمان دقیق تألیف فیض الدموع روشن نیست ولی مسلّم است که این اثر دو بار بوسیله میرزا محمدرضا کلهر کتابت و تحریر شده است؛ بار اول در سال ۱۲۸۳ش که فاقد مقدمه خطّاط و نیز هیچ‏‌گونه حواشی و توضیحاتی در آن نیست و ۱۳۰ صفحه است. بار دوم در سال ۱۲۸۶ش با مقدمه کلهر از روی نسخه قبلی کتابت شده است و ۱۶۵ صفحه است.
اصل خطی نسخه اول در کتابخانه سلطنتی (کاخ گلستان) به شماره ۱۰۸۰ نگهداری می‏‌شود ولی نسخه خطی دوم یافت نشد.
کاتب در مقدمه خود که بر تحریر دوم فیض الدموع نوشته و نیز در پایان کتاب، پس از فراغت از آن به سال ۱۲۸۶ش تصریح می‌‏کند که گویا همان سال، توسط خود مؤلف و به تشویق اعتضاد السلطنه در دارالطباعه تهران به زینت طبع در قطع رقعی آراسته شد.[۸]
تحقیق و چاپ
این کتاب توسط اکبر ایرانی قمی تصحیح و تحقیق شده و همراه با مقدمه‌‏ای در انتشارات هجرت قم به چاپ رسیده است.

دانلود فایل پی دی اف 

دانلود کتاب “فیض الدموع”

دانلود کتاب “فیض الدموع” به صورت اسکن

پی نوشت:
۱- فیض الدموع، ص۲۰.
۲- فیض الدموع، ص۶۹.
۳- فیض الدموع، ص۱۳.
۴- کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات علوم اسلامی نور
۵- فهرست کتاب.
۶- فیض الدموع، ص۲۳.
۷- فیض الدموع، ص۲۳،۲۴.
۸- فیض الدموع، ص۲۱.
منابع
* بدایع نگار، محمدابراهیم، فیض الدموع، قم، هجرت، ۱۳۸۴ش.
* کتاب‌شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات رایانه ای علوم اسلامی نور.