خداوند آنگاه که نخستین آیات از آخرین کتاب آسمانیش را بر پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل کرد، در طلیعه گفتار خود از خواندن و آموختن سخن به میان آورد:
“بخوان بنام پروردگارت که آفرید
انسان را از لخته خونى خلق کرد
بخوان که پروردگارت از همه بزرگوارتر است
همان کسی که به وسیله قلم تعلیم نمود
و به انسان آنچه را نمی‌دانست یاد داد”(۱)
تأمل در این فرازها انسان را به اندیشه وا می‌دارد که به راستی اگر پس از نعمت آفرینش، نعمتی والاتر از علم و آموختن وجود می‌داشت، خداوند انسان را بهخصوص با چنین نعمتی ممتاز نمی‌ساخت و در نخستین آیات وحیانی از نعمت‌های دیگر سخن می‌گفت.
بعدها آیات بیشتری نیز در خصوص علم نازل شد. خداوند در همان نخستین آیات به قلم به عنوان یک شیئ مقدس سوگند یاد کرد(۲) و پس از آن بارها و بارها در کلام خود از شرافت علماء و بزرگی و امتیاز آنان سخن گفت.(۳)
آیات فوق دلیلی بر جایگاه والای علم و فراگیری آن در دین مبین اسلام است؛ بویژه در زمان و مکانی که افراد حتی سواد خواندن و نوشتن هم نداشتند. در چنین فضای آکنده از جهل و تعصب، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نه تنها کسب علم را وظیفه هر مسلمان دانست(۴)، بلکه نشر آن را نیز مصداق زکات برشمرده و تعلیم علم به دیگران را نوعی بخشندگی معرفی کرد.(۵) تا جایی که حتی تعلیم را هدف رسالت خود نیز برشمرد.(۶)
در این میان از بین کلیه آدابی که در آموختن علم سفارش شده، گویا مدارا و نرمش معلم نسبت به متعلم و شکیبایی در قبال ناخوشی‌های این مسیر از اهمیت بالایی برخوردار است؛ موضوعی که در سیره عملی دخت نبی اکرم، فاطمه زهرا (سلام الله علیها) به شکلی کامل جلوه کرده است:
زنی حضور فاطمه زهرا (سلام الله علیها) رسید و عرض کرد: “مادر ضعیفی دارم که درباره نماز دچار اشکالاتی گردیده و مرا نزد شما فرستاده تا پرسش او را با شما مطرح سازم”. فاطمه زهرا (سلام الله علیها) به پرسش این زن پاسخ داد. سپس این زن پرسش دیگری را مطرح ساخت و آن حضرت پاسخ داد و همین‌گونه پرسش‌های متعددی را با آن حضرت در میان گذاشت که سرانجام به ده سوال رسید و صدیقه طاهره (سلام الله علیها) به تمام آنها پاسخ فرمود.
در نهایت آن زن به علت زیادی پرسش‌هایش احساس شرمندگی کرد و از بازگو کردن سؤالات بیشتر خجالت کشید. به همین خاطر عرض کرد: “بیش از این مزاحم نمی‌شوم.” فاطمه زهرا (سلام الله علیها) فرمود: “هر سؤالی که به نظر تو می‌آید بگو و از پرسیدن آن شرمگین مباش.” سپس آن حضرت برای آنکه وی را به طرح سؤالاتش ترغیب فرماید، از او پرسید:
“اگر قرار شود شخصی در مدت یک روز، بار سنگینی را بدوش کشد و آن را تا ارتفاع بالایی حمل کند و در برابر آن، اجرتی معادل هزار دینار دریافت نماید، (با داشتن چنان مزد و پاداش فراوانی) آیا تحمل رنج و زحمت حمل بار سنگین بر او ناگوار و غیر قابل تحمل است؟”
زن عرض کرد: “نه!”
صدیقه کبری (سلام الله علیها) فرمود:
“من نیز خویشتن را مزدگیر خدا قرار دادم و پاداش من در ازای پاسخ به هر سؤالی، بیشتر از مقدار مرواریدی است که فاصله بین آسمان و زمین را پر کرده باشد… از پدرم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شنیدم که می‌فرمود: در روز قیامت دانشمندانی که از شیعیان ما هستند، آنچنان محشور می‌گردند که به میزان دانش آنها و کوششی که در ارشاد بندگان خدا کرده‌اند، به لباس کرامت و پوششی شکوهمند آراسته می‌شوند. بدین صورت به بر قامت هریک از این دانشمندان هزار جامه درخشان پوشانده می‌شود…” سپس ادامه داد: “ای بنده خدا! هر تار و پود این جامه‌ها از تمام آنچه آفتاب بر آن می‌تابد، یک میلیون بار ارزشمندتر است!”(۷)
بدون شک امر تعلیم، بویژه اگر معلم در رتبه علمی برجسته‌ای باشد، می‌تواند همچون بالا بردن یک بار سنگین برای معلم رنج‌آور باشد. منش صبورانه و بیان حکیمانه فاطمه زهرا (سلام الله علیها) به خوبی نشان می‌دهد که سعه صدر و ظرفیت روحی، شرط دستیابی معلم به آن جایگاه رفیع بوده و چنان پاداش بزرگی در ازای وارستگی روحی معلم و متناسب با درجه صبر و تحمل اوست.(۸)
(برگرفته از کتاب “منیه المرید”، نوشته مرحوم شهید ثانی (برخی تغییرات و اضافات))(۹)
______________________________
پاورقی ها:
۱- “اقرأ باسم ربّک الذی خلق – خلق الإنسان من علق – اقرأ و ربّک الأکرم – الذی علّم بالقلم – علّم الإنسان ما لم یعلم” (سوره علق، آیات ۱ تا ۵)
۲- “ن و القلم و ما یسطرون” نون سوگند به قلم و آنچه می‌نویسند (سوره القلم، آیه ۱)
۳- سوره فاطر، آیه ۲۵؛ سوره زمر، آیه ۹؛ سوره آل عمران، آیه ۷؛ سوره مجادله، آیه ۱۲؛ سوره بنی اسرائیل، آیات ۱۰۷ تا ۱۰۹؛ سوره عنکبوت، آیه ۴۳ و ۴۹؛ …
۴- “طلب العلم فریضه علی کلّ مسلم و مسلمه”، عده الداعی، صفحه ۷۲
۵- “ألا أخبرکم بأجود الأجواد؟ قالوا: بلى یا رسول اللَّه. فقال: أجود الأجواد اللَّه و أنا أجود بنى آدم و أجودهم بعدی رجل علّم علماً فنشره و یبعث یوم القیمه أمه واحده و رجل جاد بنفسه فی سبیل اللَّه حتى قتل” (ارشاد القلوب، جلد۱، صفحه ۱۴) “زکاه العلم تعلیمه من لا یعلمه” (عده الداعی، صفحه ۷۲)
۶- “… بالتعلیم أرسلتُ”، منیه المرید فی آداب المفید و المستفید، صفحه ۱۰۶
۷- تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (علیه السلام)، صفحه ۳۴۰؛ بحار الانوار، کتاب العلم، جلد۲، صفحه ۳؛ محجه البیضاء، جلد۱، صفحه ۳۰
۸- شایان ذکر است که اگرچه علم در دین اسلام مورد ستایش قرار گرفته و به تعلیم و تعلم آن توصیه شده است، اما در عین حال اسلام پیروان خود را از فراگیری دانشی که در آن سودی نباشد، منع کرده است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پس از ادای نمازها اینگونه دعا می‌فرمود: ” بارالها! از علمی که نفعی در آن نباشد به تو پناه می‌برم… (کنز الفوائد، جلد ۱، صفحه ۳۸۵)
۹- در نگارش این متن از ترجمه فارسی این کتاب با عنوان “آداب تعلیم و تعلّم در اسلام” اثر دکتر سید محمد باقر حجتی استفاده شده است.
ثبت دیدگاه